EK FİİL (EK EYLEM)

 

Tek başına anlamı olmayan "imek" fiiline, ek fiil denir. "İdi, imiş, ise, idir" ek fiilin ekleridir.

Ek fiilin iki görevi vardır:

1. İsim ve isim soylu sözcüklere eklenerek onları cümlede yüklem yapar.

•     Bugün hava çok bulutluydu.
•     Onun elbisesi daha güzelmiş.

İsim soylu olan "bulutlu" ve "güzel" sözcükleri, ek fiil alarak yukarıdaki cümlelerde yüklem olmuştur.

2. Basit zamanlı fiillere eklenerek onları birleşik zamanlı yapar.

•     Her sabah spor yapar.
•     Her sabah spor yaparmış.

Yukarıdaki birinci cümlede "yap-ar" çekimli fiili, sadece geniş zaman kip ekini (-ar) aldığı için basit zamanlıdır. İkinci cümledeki "yap-ar-mış" çekimli fiili ise hem geniş zaman kip ekini (-ar) hem de ek fiilin ekini (-mış) aldığı için birleşik zamanlıdır.

A. İSİM VE İSİM SOYLU SÖZCÜKLERE GELEN EK FİİLLER

Ek fiiller, isim soylu sözcüklere gelerek onları cümlede yüklem yapar. İsim soylu sözcüklerin yüklem olduğu bu tür cümlelere, isim cümleleri denir.

İsimlere gelen ek fiilin dört çeşidi vardır:

1. Ek Fiilin Görülen Geçmiş Zamanı

İsim ve isim soylu sözcüklere "idi" ek fiili getirilerek yapılmaktadır. Eklendiği sözcüğe göre "-dı/-di/-du/-dü/-tı/-ti/-tu/-tü" biçiminde kullanılır.

     

        Tekil

Güzeldim   (Güzel idim)

Güzeldin    (Güzel idin)

Güzeldi      (Güzel idi)

      Çoğul

Güzeldik     (Güzel idik)

Güzeldiniz   (Güzel idiniz)

Güzeldiler   (Güzel idiler)

Örnekler:

Biz çevreye karşı sorumluyduk. (sorumlu idik)

Ben de bir zamanlar çocuktum. (çocuk idim)

Ayşe çok çalışkan bir öğrenciydi. (öğrenci idi)

2. Ek Fiilin Duyulan Geçmiş Zamanı

İsim ve isim soylu sözcüklere "imiş" ek fiili getirilerek yapılmaktadır. Eklendiği sözcüğe göre "-mış/-miş/-muş/-müş" biçiminde kullanılır.

        Tekil

Güzelmişim   (Güzel imişim)

Güzelmişsin   (Güzel imişsin)

Güzelmiş       (Güzel imiş)

      Çoğul

Güzelmişiz      (Güzel imişiz)

Güzelmişsiniz  (Güzel imişsiniz)

Güzelmişler     (Güzel imişler)

Örnekler:

Ahmet çok çalışkan bir öğrenciymiş. (öğrenci imiş)

Biz bütün kitaptan sorumluymuşuz.  (sorumlu imişiz)

Bu konuda sen suçluymuşsun. (suçlu imişsin)

3. Ek Fiilin Şartı

İsim ve isim soylu sözcüklere "ise" getirilerek yapılır. Eklendiği sözcüğe göre "-se/-sa" biçiminde kullanılır. İsim ve isim soylu sözcükleri yüklem yapmaz, cümleye koşul (şart) anlamı kazandırır.

        Tekil

Güzelsem   (Güzel isem)

Güzelsen    (Güzel isen)

Güzelse      (Güzel ise)

      Çoğul

Güzelsek      (Güzel isek)

Güzelseniz   (Güzel iseniz)

Güzelseler    (Güzel iseler)

Örnekler:

Yorgunsan ödevini sonra yaparsın. (yorgun isen)

Hastaysa biraz dinlensin. (hasta ise)

Daha iyiyseniz sizi taburcu edelim. (iyi iseniz)

2. Ek Fiilin Geniş Zamanı

Ek fiilin geniş zamanı kişi ekleriyle kullanılmaktadır. Sadece 3. tekil ve çoğul kişilerde "-dır" eki kullanılır. Bazen de "-dır" ekini yazma gereği duymayız.

        Tekil

Güzelim   

Güzelsin    

Güzel         (Güzeldir)

      Çoğul

Güzeliz      

Güzelsiniz  

Güzeller     (Güzeldirler)

Örnekler:

Bence Ahmet daha çalışkan. (çalışkandır / çalışkan idir)

Sen Türkçe dersinde çok iyisin. 

Demek 20 senedir doktorsunuz.

Ek Fiilin Olumsuz Biçimi

Ek fiilin olumsuzu "değil" sözcüğü ile yapılır. 

Örnekler:

Güzel değildim

Güzel değilmişsin

Güzel değilsek

Güzel değil 

Ek Fiilin Soru Biçimi

Ek fiilin soru şekli "mi" soru ekiyle yapılır. İsim ile ek fiil arasına "mi" soru eki getirilir.

Örnekler:

Güzel miydim?

Güzel miymişsin?

Güzel mi?

B. BASİT ZAMANLI FİİLLERE GELEN EK FİİLLER

Sadece tek kip eki almış basit zamanlı bir fiil, ek fiil alarak birleşik zamanlı bir fiil olur. Yani birleşik zamanlı fiillerde iki tane kip eki vardır. Bu iki kipten birincisi haber veya dilek kip ekinden, ikincisi ise ek fiilden (idi, imiş, ise) oluşur. 

Birleşik zamanlı fiillerin üç çeşidi vardır:

1. Hikaye Birleşik Zamanı

 

Basit zamanlı fiillere "idi" ek fiili getirilerek yapılır. 

Oku-muş-tu-m 

(duyulan geçmiş zamanın hikayesi)

sev-(i)yor-du-nuz

(şimdiki zamanın hikayesi)

Yap-ar-dı-n 

(geniş zamanın hikayesi)

sev-di(y)-di-k

(görülen geçmiş zamanın hikayesi)

Gel-ecek-ti-k 

(gelecek zamanın hikayesi)

Git-se(y)-di 

(şart kipinin hikayesi)

dinle-meli(y)-di-niz 

(gereklilik kipinin hikayesi)

sev-e(y)-di-niz

(istek kipinin hikayesi)

👉 Emir kipinin hikaye birleşik zamanı yoktur.

2. Rivayet Birleşik Zamanı

 

Basit zamanlı fiillere "imiş" ek fiili getirilerek yapılır. 

Oku-sa(y)-mış 

(şart kipinin rivayeti)

Sev-(i)yor-muş-um

(şimdiki zamanın rivayeti)

Sev-miş-miş

(duyulan geçmiş zamanın rivayeti)

Yap-ar-mış-sın 

(geniş zamanın rivayeti)

Gel-ecek-miş-siniz

(gelecek zamanın rivayeti)

Sev-e(y)-miş

(istek kipinin rivayeti)

dinle-meli(y)-miş-iz 

(gereklilik kipinin rivayeti)

👉 Emir kipinin ve görülen geçmiş zamanın rivayet birleşik zamanı yoktur.

3. Şart Birleşik Zamanı

 

Basit zamanlı fiillere "ise" ek fiili getirilerek yapılır. 

Oku-du(y)-sa-nız 

(görülen geçmiş zamanın şartı)

Yap-ar-sa-n 

(geniş zamanın şartı)

Sev-(i)yor-sa-k

(şimdiki zamanın şartı)

Gel-ecek-se 

(gelecek zamanın şartı)

Git-miş-se-niz 

(duyulan geçmiş zamanın şartı)

dinle-meli(y)-se-ler

(gereklilik kipinin şartı)

👉 Emir, şart ve istek kipinin şart birleşik zamanı yoktur.

NOT: Ek fiilin "-dir" eki basit zamanlı fiillere eklendiğinde birleşik zaman oluşturmaz. Eklendiği fiillere "kesinlik" veya "olasılık" anlamı katar.

Örnekler:

Bu konu burada kapanmıştır. (kesinlik)

Öğretmen şimdi sınıfa girmiştir. (olasılık)

EK FİİLLERİN CÜMLELERE KATTIĞI ANLAMLAR

Ek filler cümlelere "küçümseme, terk edilmiş alışkanlık, kesinlik, gerçekleşmemiş beklenti, olasılık, gerçekleşmemiş niyet" gibi anlamlar katar.

👉Terk edilmiş alışkanlık:

Akşamları bir saat kitap okurdu.

Onunla her pazar kitapçıda buluşurduk.

Çocukluğunda öfkelendiğinde türkü söylerdi.

Sabahları spor yapıyordum.

Önceleri onunla daha sık görüşürdüm.

👉Gerçekleşmemiş beklenti:

Hani akşam bize gelecektiniz.

Dünkü toplantıda sizi de görmek istemiştim.

Geçen hafta buraya gelecekti.

👉Gerçekleşmemiş niyet:

Parası olsaydı bir ev yapacaktı.

Öğretmene dün bir soru soracaktım.

👉Küçümseme:

Kimse ondan hızlı koşamazmış.

En güzel yazıyı o yazmışmış.

👉İhtimal-Olasılık:

Bence sınav çoktan bitmiştir.

Eşyalarını şimdi toplamıştır.

👉Kesinlik:

Ders bitmiştir, çıkabilirsiniz.

Kağıtlarınızı getirin, sınav bitmiştir.

Bu konu burada kapanmıştır.

👉Şart:

Düzenli çalışırsan başarırsın.

Güneş açarsa dışarı çıkarız.

👉Başkasından duyma:

Ahmet akşamları çalışıyormuş.

Her gün kitap okurmuş.

Alkan ASLANTÜRK

Türkçe Öğretmeni